روانشناسی نور و کاربرد آن در نورپردازی

 

مقدمه
یکی از جنبه‌های مهمی که در طراحی روشنایی و نورپردازی در محیط‌های داخلی و فضاهای بیرونی بایستی مورد توجه قرار گیرد، توجه به روانشناسی نور است. روانشناسی نور و به ویژه انتخاب رنگ نور مناسب در محیط‌هایی که افراد در حین گذراندن ساعت‌های استراحت در منزل یا قبل از خوابیدن ‌در آن محیط حضور دارند، باید مورد توجه طراحان روشنایی و نورپردازی قرار گیرد. مبحث روانشناسی نور را باید یکی از مهم‌ترین بخش‌های روانشناسی محیط به‌شمار آورد. امروزه پژوهشگران حوزه روشنایی با توجه به نتایج پژوهش‌های مختلف دریافته اند که دمای رنگ نور، شدت روشنایی محیط، کیفیت منحنی پخش چراغ‌های روشنایی، نحوه‌ی چیدمان و نصب چراغ ها و نیز شاخص نمود رنگ منابع روشنایی همگی در خلق و خو و نیز چگونگی بروز احساسات در افراد تاثیر فراوانی دارند. لازم به توجه است که نورپردازان و طراحان دکوراسیون داخلی باید با روانشناسی نور و تاثیرات نورهای مختلف بر چگونگی رفتار افراد آشنایی داشته باشند تا بتوانند با توجه به کاربری محیط، نور مناسبی را با توجه به جنبه های روانی و فیزیولوژیکی برای کاربران آن فضا تامین نمایند. از این‌رو صرفاً توجه به جنبه های زیبایی بصری نور و تلفیق هنر و نورپردازی برای داشتن یک محیط دلنشین و آرامش بخش کافی نمی باشد و باید از نکات روانشناسی در نورپردازی نیز بهره گرفت تا شاهد یک اثر زیبا، تاثیرگذار و انسان محور باشیم.

روانشناسی نور و به ویژه انتخاب رنگ نور مناسب در محیط‌هایی که افراد در حین گذراندن ساعت‌های استراحت در منزل یا قبل از خوابیدن ‌در آن حضور دارند، باید مورد توجه طراحان روشنایی و نورپردازی قرار گیرد.

مفهوم روانشناسی نور

روانشناسی نور زیر مجموعه‌ای از روانشناسی محیط است. در تحقیقات و پژوهش های مختلف، عواملی از نور محیط مانند دمای رنگ نور، شدت روشنایی محیط، کیفیت پخش نور، زاویه‌ی تابش نور، میزان کنتراست محیط و … بر روی گروه‌های مختلفی از انسان‌ها مطالعه شده است. نتایج حاصل از این تحقیقات منجر به دانشی نوین در زمینه‌ی تاثیرات نور محیط بر افکار، احساسات و رفتار انسان‌ها شده است که از آن به “روانشناسی نور” تعبیر می گردد.

رنگ های نور مختلف و شدت روشنایی‌های مختلف در یک فضا رفتارها و احساسات متفاوتی را در انسان بر می انگیزند.

امروزه اثبات گردیده است که رنگ نور محیط بر ذهن انسان‌ها تاثیرگذار است. رنگ های نور مختلف و شدت روشنایی های مختلف در یک فضا رفتارها و احساسات متفاوتی را در انسان بر می انگیزند. به همین ترتیب وقتی در یک فضای باز قدم می زنیم، رنگ نور و کیفیت نورپردازی آن می تواند بر ادراک ما از محیط اثر قابل ملاحظه‌ای بگذارد. همچنین احساساتی مانند آرامش، هیجان زدگی، خوشحالی، شادی، خستگی، استرس و … را در ذهن ما القا کند.

میزان و نوع این احساسات غالباً در همه‌ی افراد به شکل یکسانی نمود پیدا نمی کند ولی در مجموع برخی از افکت های نورپردازی یا رنگ نورها تجربه‌ی مشابهی را در درصد بالایی از افراد ایجاد کرده است. به عنوان مثال در محیطی با نور آبی یا نورهای با دمای رنگ بالاتر و شدت روشنایی کم و با سایه روشن های فراوان، حس ترس و کاهش امنیت به بیینده القا می‌شود. همچنین محیطی با نورهای گرم و دمای رنگ های پایین تر القاکننده‌ی فضایی صمیمی و آرامش بخش است. در شکل زیر یک فضای سبز با دو نور با دمای رنگ پایین (نور گرم) و نور با دمای رنگ بالا (نور سرد) در دو تصویر مختلف نشان داده است. اگر چه محیط نورپردازی شده و زاویه دید یکسان است، تصویر با نور گرم (تصویر بالایی) حس شادی و سرزندگی و صمیمت را به بیننده القا می کند و بیننده را به سوی خود فرا میخواند در حالیکه تصویر همان محیط با نور سرد (تصویر پایینی) تداعی کننده‌ی محیطی رازآلود و ترسناک است.

مقایسه نورپردازی یک فضای سبز با نور گرم (تصویر بالا) و نور سرد (تصویر پایین)

به عنوان یک مثال دیگر، یک فضای نشیمن نیز در تصاویر زیر با نورهای گرم و سرد نورپردازی شده است. در فضای نشیمن، تامین آسایش و آرامش افراد اهمیت اساسی دارد و افراد در چنین فضایی باید از استرس و تنش به دور باشند. این مهم با نورپردازی و تامین روشنایی با نورهای گرم‌تر امکان پذیر می شود (تصویر بالا). در حالیکه همین محیط با نور سرد حس اضطراب و عدم آسایش را القا می‌کند (تصویر پایین).

مقایسه نورپردازی فضای نشیمن منزل با نور گرم (تصویر بالا) و نور سرد (تصویر پایین)

در فضاهای تجاری و مراکز خرید نیز  رنگ نور محیط درایجاد احساس و رفتار مشتری تاثیرگذار است. غالباً در فروشگاه‌هایی که فرایند فروش نیازمند تامل و درنگ بیشتر مشتری است  و تصمیم گیری مشتری به زمان بیشتری نیاز دارد، توصیه می شود نورهای گرم تر استفاده گردد. همچنین در دکوراسیون و پوشش‌های دیوار و کف از رنگ های گرم استفاده گردد. فروشگاه های فروش لباس‌های زنانه و مردانه و کیف و کفش رسمی مثال هایی از این قسم فروشگاه‌های تجاری محسوب می‌شوند. در تصاویر زیر یک فروشگاه لباس‌ زنانه نشان داده شده است که در تصویر بالا با نور گرم و در تصویر پایین با نور سرد نورپردازی شده است. نور گرم کمک می‌کند تا تصمیم گیری با آرامش و طمانینه بیشتری صورت گیرد و مشتری انتخاب مناسب‌تری داشته باشد.

از سوی دیگر، در فروشگاه‌های عرضه‌ی لوازم ورزشی جهت تشویق مشتری به خرید توصیه می شود که حس جنب و جوش و فعالیت بیشتر را به مشتری القاء نمایند. لذا این فروشگاه‌ها غالباً  با نورهای سرد نورپردازی می‌شوند و معمولاً در آن‌ها آهنگ‌هایی با ریتم‌های تند نیز به گوش می‌رسد. نورهای سرد که معمولاً با شدت روشنایی بالا نیز انتخاب می شوند، علاوه بر احساس تحرک بیشتر، منجر به شتاب بیشتری در تصمیم‌گیری می گردد. لذا از توقف طولانی مدت مشتری و شلوغی فروشگاه نیز جلوگیری کرده و مشتری با سرعت بیشتری انتخاب خود را انجام می‌دهد. در تصاویر زیر یک فروشگاه ورزشی که با نور گرم (تصویر بالا) و نور سرد (تصویر پایین) نورپردازی شده، نشان داده شده است.مقایسه نورپردازی فروشگاه لباس زنانه با نور گرم (تصویر بالا) و نور سرد (تصویر پایین) مشتری در نور گرم تمایل به درنگ بیشتر دارد و با آرامش بیشتری می‌تواند لباس های مختلف را ملاحظه و انتخاب نماید.

مقایسه نورپردازی فروشگاه لوازم ورزشی  با نور گرم (تصویر بالا) و نور سرد (تصویر پایین) مشتری در نور سرد جنب و جوش بیشتری دارد و سریعتر تصمیم می‌گیرد.

آشنایی با روانشناسی نور ابزاری قدرتمند در دست طراح نورپرداز است که می تواند با به‌کارگیری اصولی این ابزار سبب ایجاد جذابیت برای مشتریان یک فروشگاه تجاری یا مراجعین یک سازمان شده  و آن ها را جذب محیط نماید.

اثر فیزیولوژیکی نور بر انسان

نور علاوه بر اینکه به عنوان عامل دیدن اشیاء و درک بصری محسوب می گردد، نقش مهمی در عملکرد و کارایی افراد در طول شبانه روز دارد. شواهد مختلفی یافت شده است که نور محیط در زمان به خواب رفتن افراد و کیفیت خواب افراد تاثیر بسیاری دارد. امروزه نورهای مصنوعی که در غیاب نور روز و تا پاسی از شب به تامین روشنایی محیط می پردازد منجر به ایجاد اختلالاتی در ساعت درونی بدن یا ریتم سیرکادین (Circadian Rhythms) شده است.

حضور در نورهای محیطی سرد با دمای رنگ بالا  (نظیر ۵۰۰۰ کلوین و ۶۵۰۰ کلوین) در ساعات شب و قبل از خواب،  باعث اختلال در ساعت بدن  و منجر به کاهش کیفیت خواب در شب می گردد.

بدن انسان در طول ۲۴ ساعت شبانه روز در دوره‌ای با ترشح هورمون ملاتونین از غده ای بنام Pineal در مغز احساس خواب آلودگی می کند و در دوره‌ای با جلوگیری از ترشح این هورمون، احساس هوشیاری و بیداری به انسان دست می دهد. توالی چرخه‌ی خواب و بیداری در فیزیولوژی بدن ریتم سیرکادین یا ساعت درونی بدن نامیده می شود. ساعت درونی بدن به شدت تابع رنگ نور و میزان نور دریافتی از محرک‌هایی در چشم انسان است. اختلال در ساعت دورنی بدن زمانی افزایش می‌یابد که در زمان‌های انتهایی روز  و نیز هنگام شب، فرد در معرض نورهای با شدت روشنایی بالا و نورهای سرد و متمایل به آبی قرارگیرد. همچنین قرار گرفتن در نورهای با شدت روشنایی کم در ساعات میانی روز  نیز منجر به اختلال در ساعت بدن  و کاهش سطح هوشیاری و دقت افراد می گردد. شایان ذکر است که ترشح هورمون ملاتونین باعث کاهش فشارخون و نیز کاهش دمای بدن می گردد.

بهترین نوری که منجر به کمترین اختلال در ساعت درونی بدن انسان می شود نوری است که با الهام از نور روز از طلوع تا غروب آفتاب را تداعی نماید. همانطور که می دانیم نور خورشید در ابتدای روز و با طلوع آفتاب از رنگ زرد با شدت کم برخوردار است و رفته رفته با بالا آمدن خورشید شدت روشنایی و دمای رنگ آن افزایش می یابد. در ساعات میانی روز بازدهی کاری افراد در زیر نور طبیعی بیشینه‌ی مقدار خود است و ساعت های اصلی کار و تلاش در حدود ساعت ۱۰  تا میانه‌ی روز است. ظهر خورشید در بالاترین نقطه است و با نوری متمایل به آبی کمترین سایه را ایجاد می کند و بعد از ظهر رفته رفته از شدت روشنایی و دمای رنگ نور کاسته می شود تا در غروب آفتاب کم‌کم نور قرمز رنگی در افق دیده می شود. لازم به ذکر است که عرض جغرافیاتی محل زندگی و ابری یا آفتابی بودن روز در دمای رنگ نور روز تاثیر گذار است. در شکل زیر رفتار ظاهری و تغییر رنگ نور در طول روز نشان داده شده است. الهام از نور روز و تغییر شارنوری و تغییر دمای رنگ نور چراغ برحسب زمان با کمک فن‌آوری های هوشمند تاثیر بسزایی در ارتقای سلامت فردی و جلوگیری از اختلال در چرخه‌ی خواب و بیداری فرد دارد.

لازم به ذکر است که حضور در نورهای محیطی سرد با دمای رنگ بالا  (نظیر ۵۰۰۰ کلوین و ۶۵۰۰ کلوین) در ساعات شب و قبل از خواب، اختلال در ساعت بدن را ایجاد می کند و منجر به کاهش کیفیت خواب در شب با کاهش سطح ملاتونین در خون می گردد. امروزه استفاده از تلفن‌های همراه، تبلت‌ها و صفحات تصویری که نور پس زمینه‌ی آبی دارند  و افراد معمولاً تا پاسی از شب در معرض نور آن‌ها قرار می گیرند، خود به عنوان یک عامل مهم در اختلال ساعت درونی بدن محسوب می گردد.

توصیه می گردد به منظور جلوگیری از کاهش ترشح هورمون ملاتونین و پدیدار شدن احساس خواب آلودگی در محیط زندگی و استراحت از نورهای گرم تر با دمای رنگ حدود ۲۷۰۰ تا ۳۰۰۰ کلوین استفاده گردد. همچنین فیلتر صفحات تلفن همراه در شب به حالتی تنظیم شود که نور آبی  را فیلتر نماید.

پژوهش و نگارش: سینا شاه‌محمدی

مدیر گروه مهندسی سایلیکس

منبع:

https://silixhome.com/light-psychology/